Abstract :
[en] Cultural heritage plays a fundamental role in shaping individual and shared identities, fostering a sense of belonging within society. The connection between heritage and society, long acknowledged in international doctrinal texts, also benefits the conservation of built heritage, which is rooted in values that reflect and shape this relation.
Despite the broad recognition of cultural heritage as a shared human right, and growing attention to accessibility, access to built heritage remains inequitable. People with diverse bodies and minds often encounter challenges in historic sites, leading to disabling situations. These sites are often exempt from accessibility legislations, reinforcing the prevailing tension between accessibility and conservation, and positioning their respective advocates in opposition.
This interdisciplinary research addresses this tension by exploring the potential of a more inclusive approach to built heritage conservation: an approach that seeks not only to safeguard historic places but also to ensure their inclusivity and relevance to broader society. Grounded in changing understandings of disability, from a focus on the physical body to its engagement with the surrounding context, this study explores how people with diverse bodies and minds can inform such an approach. Through daily interactions with the built environment, they acquire a unique user/expertise that allows them to evaluate the environment from perspectives often overlooked in architectural practice. The embodied and situated experiences of these user/experts are a valuable source of knowledge, providing complementary perspectives in understanding the built environment, its challenges, and potentials.
Building on the connection between heritage and society, the main objective of this research is to advance understanding of user/experts’ experiences of built heritage to inform a more inclusive approach to its conservation. The central research question is: How can built heritage be made more inclusive? This is developed into the following sub-questions: How do people with diverse bodies and minds experience and understand built heritage and its values? What are the values these user/experts unfold in built heritage sites? And how can the knowledge acquired by investigating their experiences in built heritage sites inform a more inclusive approach to heritage conservation?
To address these questions, this research adopts a qualitative bottom-up approach, grounded in the experiences of six user/experts with bodily, sensory, and neuro-diversity across three case studies in Belgium: the historic centre of Liège, the modern Cité Miroir, and the monumental Leuven Town Hall. Studying these three cases—an evolving urban context, a recently completed rehabilitation project, and an active conservation project—offered a nuanced understanding of user/experts’ experiences in heritage sites. Building on these insights, the research reflects on how they can contribute to a more inclusive approach to built heritage conservation.
One contribution of this research is its exploration of how a shift from expert-led approaches to more participatory and situated methods can take shape. The main method for foregrounding user/experts’ perspectives and experiences of built heritage was in situ go-along interviews, with particular attention to the historical dimensions of the sites. In the Leuven Town Hall case study, these interviews were part of a broader participatory process in which user/experts were actively involved throughout multiple stages of its conservation project. The research attended to the user/experts’ situated and embodied experiences in the built heritage context, shaped by its diverse sociocultural dimensions. Using the concept of affordances as a context-sensitive relational lens, it identified the matches and mismatches between, on the one hand, these diverse bodies and minds and, on the other hand, the spaces and different elements of the historic built environment in its specific context. Furthermore, this research built upon a gradient of accessibility, consisting of qualities and four levels of obstacles, adding more nuance to the user/experts’ experiences.
Another contribution of this research is synthesising insights into user/experts’ experiences of built heritage by identifying clusters of affordances across the three case studies. These clusters— wayfinding clarity, autonomous movement, sensory and social affordances, spatial and temporal legibility, and affective engagement—characterise how user/experts act, react, and interpret spaces in their interactions with these heritage sites. These five highlight key points of attention to ensure that historic environments better support and accommodate diverse users, offering a valuable basis for informing both theory and practice in built heritage conservation.
This research also contributes to how values are understood in built heritage conservation. First, it highlights the values that people with disability experience foreground, not only in identifying barriers but also revealing overlooked qualities of heritage sites, particularly their affective dimension. Second, rather than fitting lessons learned from the user/experts into fixed value frameworks, it adopts an experience-led approach for rethinking heritage and its values, inviting critical reflection on normative evaluation frameworks towards more context-sensitive approaches shaped by diverse perspectives. This approach challenges the framing of conservation and accessibility as competing aims and highlights the transformative potential of disability for rethinking normative approaches in conservation. The research shows how the presence of diverse bodies and minds reinforces awareness of the limitations of conventional fabric-centred approaches to heritage conservation and invites more inclusive, reflexive practices.
A further contribution of this research is translating experiential insights into actionable knowledge for the design and adaptation of the Leuven Town Hall. A graphic and text report were produced to communicate these nuanced insights to the design team. The graphic report spatially anchors the user/experts’ experiences in the site’s physical layout, offering a concise yet insightful way to communicate rich experiential data in a form attuned to architects’ designerly ways of working. The text report, consisting of Table of Affordances and Glossary of Insights, elaborates why diverse architectural elements and spatial features matter for different user/experts, what they afford and how. These reports laid the foundation for dialogue between user/experts, architects, and city officials up to the point of reaching the final design. This participatory approach was well received by all parties involved, demonstrating its relevance and potential in professional practice.
Ultimately, this research demonstrates how a shift towards a dialogical, more inclusive, process-based understanding of heritage can take place, one that valorises how it is experienced alongside the historic fabric. By foregrounding diverse embodied, situated, and affective experiences, it offers a path towards a conservation practice that is both socially sustainable and meaningful for society at large.
[fr] Le patrimoine culturel, en favorisant un sentiment d'appartenance à la société, joue un rôle fondamental dans la formation des identités individuelles et collectives. Le lien entre patrimoine et société, reconnu depuis longtemps par les textes doctrinaux internationaux, sert également la conservation du patrimoine bâti, enracinée dans des valeurs qui reflètent et façonnent cette relation.
Malgré la large reconnaissance du patrimoine culturel en tant que droit humain commun et l'attention croissante portée à l'accessibilité, l'accès au patrimoine bâti reste inégalitaire. Les personnes aux corps et esprits différents rencontrent souvent diverses difficultés au sein des sites historiques, ce qui conduit à des situations handicapantes. Ces sites sont souvent exemptés des législations sur l'accessibilité, ce qui renforce la tension entre accessibilité et conservation et oppose leurs défenseurs respectifs.
Cette recherche interdisciplinaire aborde cette tension en explorant le potentiel d'une approche plus inclusive de la conservation du patrimoine bâti : une approche qui vise non seulement à préserver les lieux historiques, mais aussi à garantir leur inclusivité et leur pertinence pour la société dans son ensemble. Fondée sur l’évolution de la compréhension du handicap, depuis une vision centrée sur le corps physique vers une vision prenant en compte l’interaction de celui-ci avec le contexte environnant, cette recherche explore la manière dont les personnes aux corps et esprits différents peuvent éclairer une telle approche. A travers leurs interactions quotidiennes avec l'environnement bâti, ces personnes acquièrent une expertise unique qui leur permet d'évaluer l'environnement sous des angles souvent négligés dans la pratique architecturale. Les expériences incarnées et situées de ces utilisateurs/experts constituent une source précieuse de connaissances, offrant des perspectives complémentaires pour comprendre l'environnement bâti, ses défis et ses potentiels.
S'appuyant sur le lien entre le patrimoine et la société, l'objectif principal de cette recherche est de faire progresser la compréhension des expériences des utilisateurs/experts du patrimoine bâti afin d'alimenter une approche plus inclusive de sa conservation. La question centrale de la recherche est la suivante : comment rendre le patrimoine bâti plus inclusif ? Cette question se décline en plusieurs sous-questions : Comment les personnes aux corps et esprits différents vivent-elles et comprennent-elles le patrimoine bâti et ses valeurs ? Quelles sont les valeurs qu'ils découvrent au sein des sites patrimoniaux ? Et comment les connaissances acquises à travers l’étude de leurs expériences peuvent-elles alimenter une approche plus inclusive de la conservation du patrimoine ?
Pour répondre à ces questions, cette recherche adopte une approche qualitative ascendante, fondée sur les expériences de six utilisateurs/experts présentant une diversité physique, sensorielle et neurologique, à travers trois études de cas en Belgique : la ville historique de Liège, la Cité Miroir et l'imposant hôtel de ville de Louvain. L'étude de ces trois cas – un contexte urbain en évolution, un projet de reconversion récemment achevé et un projet de réhabilitation en cours – a permis de mieux comprendre les expériences des utilisateurs/experts au sein de sites patrimoniaux. S’appuyant sur ces éclairages, cette recherche examine comment ils peuvent contribuer à une approche plus inclusive de la conservation du patrimoine bâti.
L’une des contributions de cette recherche concerne l’exploration des moyens permettant de passer d'approches du patrimoine dirigées par des experts à des méthodes plus participatives et contextualisées. La méthode principale utilisée pour mettre en avant les perspectives et les expériences des utilisateurs/experts a été l’entretien sur le terrain, avec une attention particulière pour la dimension historique des sites. Dans le cas de l'hôtel de ville de Louvain, ces entretiens se sont inscrits dans un processus participatif plus large, impliquant activement les utilisateurs/experts à plusieurs étapes du projet. La recherche s'est intéressée aux expériences situées et incarnées des utilisateurs/experts, façonnées par les diverses dimensions socioculturelles de ce bâtiment patrimonial. A travers le prisme du concept d'affordance, lié au contexte, elle a identifié les correspondances et les discordances entre, d'une part, les corps et esprits différents et, d'autre part, les espaces et les éléments divers de l'environnement bâti historique. En outre, cette recherche s'est appuyée sur un gradient d'accessibilité, consistant en qualités et quatre niveaux d'obstacles, permettant de nuancer les expériences des utilisateurs/experts.
Une autre contribution de cette recherche consiste à synthétiser les connaissances acquises par le biais des expériences des utilisateurs/experts, en identifiant des groupes d'affordances à travers les trois études de cas. Ces groupes – clarté de l'orientation, mouvement autonome, affordances sensorielles et sociales, lisibilité spatiale et temporelle, et engagement affectif – caractérisent la manière dont les utilisateurs/experts agissent, réagissent et interprètent les espaces dans leurs interactions avec ces sites patrimoniaux. Ces cinq points mettent en évidence les éléments clés à prendre en compte pour améliorer le soutien et l’accueil des divers utilisateurs au sein des environnements historiques, offrant ainsi une base précieuse pour éclairer la théorie et la pratique en matière de conservation du patrimoine bâti.
Cette recherche contribue également à la compréhension des valeurs dans la conservation du patrimoine bâti. Tout d'abord, elle met en évidence les valeurs mises en avant par les personnes ayant une expérience du handicap, non seulement en identifiant les obstacles, mais aussi en révélant les qualités négligées des sites patrimoniaux, en particulier leur dimension affective. Ensuite, plutôt que d'intégrer les enseignements tirés des utilisateurs/experts dans des cadres de valeurs fixes, elle adopte une approche fondée sur l'expérience pour repenser le patrimoine et ses valeurs, invitant à une réflexion critique sur les cadres d'évaluation normatifs afin de conduire à des approches plus sensibles au contexte, façonnées par une diversité de perspectives. Cette approche remet en question la concurrence entre conservation et accessibilité, et met en évidence le potentiel transformateur du handicap pour repenser les approches normatives en matière de conservation. La recherche montre comment la présence de corps et d'esprits différents renforce la prise de conscience des limites des approches conventionnelles centrées sur la structure dans la conservation du patrimoine et invite à des pratiques plus inclusives et réflexives.
Une autre contribution de cette recherche est de traduire les connaissances empiriques en connaissances exploitables pour la conception du projet d’adaptation de l'hôtel de ville de Louvain. Un rapport graphique et textuel a été produit afin de communiquer ces éclairages nuancés à l'équipe de conception. Le rapport graphique ancre spatialement les expériences des utilisateurs/experts dans la configuration physique du site, offrant un moyen concis mais efficace de communiquer la richesse des données empiriques sous une forme adaptée aux méthodes de travail des architectes. Le rapport textuel, composé d'un tableau des affordances et d'un glossaire des éclairages, développe les raisons pour lesquelles divers éléments architecturaux et caractéristiques spatiales sont importants pour différents utilisateurs/experts, ce qu'ils offrent et comment. Ces rapports ont posé les bases d'un dialogue entre les utilisateurs/experts, les architectes et les responsables municipaux jusqu'à la conception finale. Cette approche participative a été accueillie favorablement par toutes les parties concernées, ce qui démontre sa pertinence et son potentiel pour la pratique professionnelle.
Finalement, cette recherche montre comment il est possible de passer à une compréhension du patrimoine dialogique, plus inclusive et fondée sur les processus, valorisant sa perception en plus de sa matière historique. En mettant en avant diverses expériences incarnées, situées et affectives, elle offre une voie vers une pratique de conservation à la fois socialement durable et porteuse de sens pour la société dans son ensemble.
[nl] Cultureel erfgoed speelt een fundamentele rol in hoe individuele en gedeelde identiteiten vorm krijgen en bevordert een gevoel van verbondenheid binnen de samenleving. De relatie tussen erfgoed en samenleving, die wordt erkend vanaf de eerste internationale doctrinaire teksten, komt ook ten goede aan het behoud van gebouwd erfgoed; dit behoud is immers geworteld in waarden die deze relatie weerspiegelen en vormgeven.
Ondanks de erkenning van cultureel erfgoed als een gedeeld mensenrecht en de groeiende aandacht voor de toegankelijkheid ervan, blijft de toegang tot gebouwd erfgoed ongelijk. Mensen met een lichaam of brein dat afwijkt van ‘de norm’ worden op historische locaties vaak geconfronteerd met diverse uitdagingen die hen belemmeren. Deze locaties hoeven vaak niet te voldoen aan toegankelijkheidswetgeving, wat de bestaande spanning tussen toegankelijkheid en erfgoedbehoud versterkt en hun respectieve voorstanders tegenover elkaar plaatst.
Dit interdisciplinair onderzoek pakt deze spanning aan door het potentieel te onderzoeken van een meer inclusieve benadering van het behoud van gebouwd erfgoed: een benadering die niet alleen historische plaatsen wil beschermen, maar ook hun inclusiviteit en relevantie voor de bredere samenleving wil waarborgen. Vertrekkend van een veranderend begrip van handicap - van een focus op het fysieke lichaam naar de interactie ervan met de omringende context - bestudeert dit onderzoek hoe mensen met diverse lichamen en breinen een dergelijke benadering kunnen informeren. Door dagelijkse interacties met de gebouwde omgeving verwerven deze mensen een unieke ervaringsdeskundigheid die hen in staat stelt de omgeving te beoordelen vanuit perspectieven die in architectuur vaak over het hoofd worden gezien. Hun belichaamde en gesitueerde ervaringen zijn een waardevolle bron van kennis en bieden aanvullende perspectieven om de gebouwde omgeving, haar uitdagingen en haar mogelijkheden te begrijpen.
Voortbouwend op de relatie tussen erfgoed en samenleving, is het belangrijkste doel van dit onderzoek meer inzicht te krijgen in hoe ervaringsdeskundigen gebouwd erfgoed beleven en zo een meer inclusieve benadering van erfgoedbehoud te bevorderen. De centrale onderzoeksvraag is: hoe kan gebouwd erfgoed inclusiever worden gemaakt? Deze vraag wordt verder uitgewerkt in de volgende deelvragen: Hoe ervaren en begrijpen mensen met diverse lichamen en breinen gebouwd erfgoed en de waarden ervan? Welke waarden onthullen deze ervaringsdeskundigen in erfgoedsites? En hoe kunnen de inzichten verkregen door hun beleving in erfgoedsites te onderzoeken bijdragen aan een meer inclusieve benadering van erfgoedbehoud?
Om deze vragen te beantwoorden, hanteert dit onderzoek een kwalitatieve bottom-up benadering, gebaseerd op de beleving van zes ervaringsdeskundigen met lichamelijke, zintuiglijke en neurologische verschillen in drie erfgoedsites in België: het historische centrum van Luik, het moderne Cité Miroir, en het monumentale stadhuis van Leuven. Door deze drie casussen te bestuderen - een veranderende stedelijke context, een recent voltooid renovatieproject en een actief renovatieproject - ontstaat een genuanceerd begrip van de beleving van ervaringsdeskundigen in erfgoedsites. Samen vormen deze casestudies de basis voor verdere reflectie over hoe dit begrip kan bijdragen aan een meer inclusieve benadering van het behoud van gebouwd erfgoed.
Als eerste bijdrage verkent dit onderzoek hoe een verschuiving kan plaatvinden van benaderingen geleid door experts naar meer participatieve en gesitueerde methoden. De belangrijkste methode om de perspectieven en beleving van ervaringsdeskundigen met betrekking tot gebouwd erfgoed naar voren te brengen, zijn interviews ter plaatse, met bijzondere aandacht voor de historische dimensies van de locaties. In de casestudy van het stadhuis van Leuven maken deze interviews deel uit van een breder participatief proces dat ervaringsdeskundigen actief betrekt bij meerdere fasen van het renovatieproject. Het onderzoek richt zich op hun gesitueerde en belichaamde beleving in de context van gebouwd erfgoed, gevormd door de diverse sociaal-culturele dimensies ervan. Met behulp van het concept van affordance als een contextgevoelige relationele lens, worden overeenkomsten en verschillen geïdentificeerd in de interacties tussen enerzijds mensen met diverse lichamen en breinen en anderzijds de ruimtes en verschillende elementen van de historische gebouwde omgeving in zijn specifieke context. Bovendien bouwt dit onderzoek voort op een toegankelijkheidsgradiënt, bestaande uit kwaliteiten en vier niveaus van obstakels, die meer nuance toevoegt aan de beleving van de ervaringsdeskundigen.
Een andere bijdrage is dat het onderzoek inzichten in de beleving van ervaringsdeskundigen synthetiseert door in de drie casestudies clusters van affordances te identificeren. Deze clusters - duidelijkheid van bewegwijzering, autonome beweging, zintuiglijke en sociale affordances, ruimtelijke en temporele leesbaarheid, en affectieve betrokkenheid - karakteriseren hoe ervaringsdeskundigen handelen, reageren en ruimtes interpreteren in hun interacties met deze erfgoedsites. Ze benadrukken belangrijke aandachtspunten om ervoor te zorgen dat historische omgevingen diverse gebruikers beter ondersteunen en accommoderen, en bieden een waardevolle basis voor zowel de theorie als de praktijk van erfgoedbehoud.
Dit onderzoek draagt ook bij aan het begrip van waarden in het behoud van gebouwd erfgoed. Ten eerste benadrukt het de waarden die mensen met een beperking naar voor brengen, niet alleen door barrières te identificeren, maar ook door onopgemerkte kwaliteiten van erfgoedsites te onthullen, met name hun affectieve dimensie. Ten tweede dwingt het onderzoek de lessen van ervaringsdeskundigen niet in vaste waardenkaders, maar hanteert het een benadering gebaseerd op beleving om erfgoed en zijn waarden te heroverwegen; een uitnodiging tot kritische reflectie op normatieve evaluatiekaders met het oog op meer contextgevoelige benaderingen gevormd door diverse perspectieven. Deze benadering daagt de framing van erfgoedbehoud en toegankelijkheid als concurrerende doelstellingen uit en benadrukt het transformatieve potentieel van handicap om normatieve benaderingen in erfgoedbehoud ter heroverwegen. Het onderzoek toont aan hoe de aanwezigheid van mensen met diverse lichamen en breinen uitnodigt tot meer inclusieve, reflexieve praktijken dan conventionele benaderingen van erfgoedbehoud die gericht zijn op het historische weefsel.
Een laatste bijdrage van het onderzoek is de vertaling van ervaringsgerichte inzichten naar bruikbare kennis voor het ontwerp en de aanpassing van het stadhuis van Leuven. Een grafisch en tekstueel verslag communiceren deze genuanceerde inzichten aan het ontwerpteam. Het grafisch verslag situeert de ervaringen van de ervaringsdeskundigen ruimtelijk in de fysieke indeling van de site en biedt een beknopte maar inzichtelijke manier om rijke gegevens over hun beleving weer te geven in een vorm die aansluit bij hoe architecten ontwerpen. Het tekstueel verslag, bestaande uit een tabel met affordances en een verklarende woordenlijst, gaat dieper in op waarom diverse architecturale elementen en ruimtelijke kenmerken belangrijk zijn voor verschillende ervaringsdeskundigen, wat ze hen bieden, en hoe. Deze verslagen vormden de basis voor de dialoog tussen ervaringsdeskundigen, architecten en stadsambtenaren tot aan het definitieve ontwerp. Deze participatieve aanpak werd door alle betrokken partijen goed onthaald, wat de relevantie en het potentieel ervan voor de beroepspraktijk aantoont.
Uiteindelijk laat dit onderzoek zien hoe een verschuiving kan plaatsvinden naar een dialogisch, meer inclusief, en procesgericht begrip van gebouwd erfgoed, waarbij de nadruk ligt op hoe het wordt ervaren in combinatie met het historische weefsel. Door diverse belichaamde, gesitueerde en affectieve ervaringen op de voorgrond te plaatsen, biedt het een weg naar een praktijk van erfgoedbehoud die zowel sociaal duurzaam als zinvol is voor de samenleving als geheel.
