U. Capitaine, Chokier, Jean de, in: Biographie Nationale, vol. 4, Bruxelles 1873, cols. 85–91.
Capitaine, Chokier, Jean de, in: Biographie Nationale, vol. 4, Bruxelles 1873, cols. 83–84.
Capitaine, Chokier, Jean de, in: Biographie Nationale, col. 83, note 1.
Sur Charles de Méan et son père, voir B. Legasse, Charles de Méan, de Luikse Papinianus, Biografie van een Luikse jurist uit de zeventiende eeuw, Pro Memorie, Bijdragen tot de rechtsgeschiedenis der Nederlanden, 2 (2015), p. 251-263
B. Lagasse, Charles de Méan, le Pa-pinien liégeois, Gand – Liège 2017, diss. doct. (disponible en ligne sur https://hdl.handle. net/2268/215682).
M. Stolleis, Lipsius-Rezeption in der politisch-juristischen Literatur des 17. Jahrhunderts in Deutschland, Der Staat, 26 (1987), p. 1–30
voir aussi M. Stolleis, Histoire du droit public en Allemagne, Droit public impérial et science de la police, 1600–1800, Paris 1998, p. 138–149.
Jean de Chokier, De re nummaria prisci aevi quae collata ad aestimationem monetae prae-sentis, Ad historiae cum profanae tum sacrae intelligentiam non parum utilis, Liège 1619, [dédicace], [s.p.]: ‘Testis sit D. Arnoldus a Wachtendonck, qui cum populum iam dictae suae urbis sine certa lege, sine iure certo vivere cerneret, certas iis condidit leges, quibus populus ille qui incerto adhuc iure regebatur, iam suis legibus viveret, tanto sui conditoris bono.’.
A.A. Wijffels, Van buon governo naar public governance, Juristen en openbaar bestuur in de Westerse rechtstraditie, Ars Aequi, 62 (2013), p. 776–785.
J. Daris, Histoire du diocèse et de la principauté de Liège pendant le XVIIe siècle, t. 1, Liège 1877, p. 328.
C. Dury et J. Dury, Vicaire général, in: Les institutions publiques de la principauté de Liège (980–1794), S. Dubois, B. Demoulin [et] J.-L. Kupper (dir.), vol. 1, Bruxelles 2012, p. 173–183.
Pour un aperçu des principaux événements historiques sous le règne de Ferdinand et Maximilien-Henri de Bavière, souvent reflétés dans les préfaces des ouvrages de Jean de Chokier (se plaignant fréquemment des troubles qui frappent son pays), voir G. Hansotte, Les institutions politiques et judiciaires de la Principauté de Liège aux temps modernes, Bruxelles 1987, et B. Demoulin et J.-L. Kupper, Histoire de la Principauté de Liège: de l’an mille à la Révolution, Toulouse 2002, p. 110–117.
J. Piront, M.-E. Henneau [et] S. Boulvain, Les chanoinesses de l’ordre du Saint-Sépulcre: du cloître à l’école, in: 400 ans de savoir: du couvent des sépulcrines au Centre culturel de Visé, J.-P. Lensen (dir.), Visé 2016, p. 18–115 (76–84).
J. de Chokier, Paraenesis ad haereticos et alios ecclesiae hostes et mastiges, Cologne, J. Kinkius, 1634
J. de Chokier, Apologeticus adversus Samuelis Maresii oppidi traiectensis ministri librum, Liège, L. Streel, 1635
voir M.-E. Henneau et O. Donneau, Les livres religieux, in: Florilège du livre en principauté de Liège, Du IXe au XVIIIe siècle, P. Bruyère et A. Marchandisse (dir.), Liège 2009, p. 269 et 301.
Capitaine, M.-E. Henneau et O. Donneau, Les livres religieux, in: Florilège du livre en principauté de Liège, Du IXe au XVIIIe siècle, P. Bruyère et A. Marchandisse (dir.), Liège 2009, col. 91.
J. de Chokier, Facis historiarum centuriae duae, Liège, L. Streel, 1650, [dédicace], [s.p.]: ‘interdum indulgendum esse animo, illumque mittere, ut sic dicam, ad scriptiones amoeniores, ut alternantibus studiis et tanta curarum affluentia solutus ad solitas gravioris operae functiones laetus redire possit.’.
Par ex. J. de Chokier, Tractatus de senectute, Liège, L. Streel, 1647, part. 3, p. 87: ‘At respondet R.P. Lessius: Qui vitam uniformem et sobriam sectatur, non posse in morbum incidere, imo raro aut exiguo tempore se sentiet valetudinarium, quia ratio illa vivendi morborum sustulit causam, qua sublata tollitur effectus.’.
Sur le système des bénéfices, l’article de l’abbé Mollat reste inégalé, voir G. Mollat, Bénéfices ecclésiastiques en Occident, in: Dictionnaire de droit canonique, vol. 2, Pars 1937, cols. 405-448.
Pour une étude plus récente qui illustre les conflits de juridiction engendrés par des privilèges de collation de bénéfices, notamment entre le prince-évêque de Liège et l’université de Louvain au début du 17e siècle, voir B. Boute, Academic interests and Catholic confessionalization, The Louvain privileges of nomination to ecclesiastical benefices, Leiden – Boston 2010, p. 251–268.
J. Gérardin, Etude sur les bénéfices ecclésiastiques aux XVIe et XVIIe siècles, Nancy 1897, p. 1.
C. de Ferrière, La science parfaite des notaires ou le parfait notaire, Paris 1682, ch. 6, p. 462.
L. Lessius, De iustitia et iure ceterisque virtutibus cardinalibus, lib. 2, cap. 34, dub. 1, nr. 1, Anvers, B. Morète, 1621 [1605], p. 420: ‘Ius perpetuum percipiendi fructus ex bonis ecclesiasticis propter aliquod officium spiritale, auctoritate Ecclesiae constitutum.’.
J. de Chokier, De permutatione beneficiorum, Liège, L. Streel, 1616, [part. 1], ch. 2, nr. 1–2: ‘Non sufficit permutantes ius ad beneficia permutanda habere, sed necesse est ut vel papa vel ordinarius auctoritatem praestet, cap. quaesitum de rerum permut. Cum regulariter prohibita sit beneficiorum permutatio, d. cap. Quaesitum, cap. Maioribus de Praeben. Card. Tuschus tract Pract. Conclus. Iuris tom. 6, concl. 303. Imo simoniaca sit propria et non superioris auctoritate facta permutatio.’.
Chokier, De permutatione beneficiorum, epistola dedicatoria [s.p.]: ‘Nam, quae huius est aevi deploranda caecitas, flocci aut in levi habent non pauci, Christi patrimonium seu sanctuarium Dei, ut utar verbis divinae scripturae, in commercium deducere, perque nundinarias sacerdotiorum permutationes illud profanare atque dissipare.’.
L. Kondratuk, L’introduction de la masse personae – res – actiones dans la science canonique (XVIe siècle), Bibliothèque d’Humanisme et Renaissance, 76 (2014), p. 433–449.
H. de Jong, Boëtius Epo, in: W. Decock et J.W. Oosterhuis (dir.), Great Christian Jurists in the Low Countries, Cambridge 2021, p. 52–63.
Sur les grâces expectatives, voy. J. Wagner, Dictionnaire de droit canonique, vol. 2, Paris 1901 (3e éd.), p. 286.
Chokier, De permutatione beneficiorum, [part. 1], cap. 1, nr. 5, p. 4–5: ‘Hinc fit ut litterae expectativae vel ius quod quis habet ad rem seu beneficium virtute expectativae cum beneficio alterius permutari non possint, etiam cum auctoritate superioris; quia permutatio beneficiorum iam quaesitorum, non quaerendorum permittitur; iuxta c. 1 ibi sua beneficia de rer. permut., Navarr. Consil. 43, nr. 2 de simonia; et ratio est qui rei certae et propriae non alienae permutatio valet, d.l.1. et d.c.1. Beneficium autem expectatum non est expectantis.’. Notez, en passant, la référence aux Consilia du canoniste et théologien Martin de Azpilcueta (Dr Navarrus), cité abondamment par Chokier.
Chokier, De permutatione beneficiorum, [part. 1], cap. 6, nr. 2–3, p. 27–28: ‘Sane, si agamus de consuetudine tanto tempore observata quae sufficiat ad praescriptionem, dubium non erit quin inferior ius illud acquirere possit, teste D. Aegid. Bellamera citans ad hoc cap. Cum tanto de consuet. quem secuti sunt Fred. De Senis et Collectarius. Quale ius habent inferiores ab Episcopo Leodij, qui quotidie permutationibus beneficiorum quorum ipsi sunt collatores auctoritatem praestant.’.
Chokier, De permutatione beneficiorum, [part. 1], cap. 7, nr. 3, p. 30.
Les règles de la Chancellerie apostolique et leurs modifications à travers les temps ont été éditées dans E. von Ottenthal, Regulae Cancellariae Apostolicae, Die päpstliche Kanzleire-geln von Johannes XXII bis Nicolaus V., Innsbruck 1888.
J. de Chokier, Commentaria in regulas Cancellariae Apostolicae sive in Glossemata Alphonsi Sotto, Cologne, J. Kinchius, 1621, Ad lectorem, [s.p.].
Chokier, Commentaria in regulas Cancellariae Apostolicae, Epistola dedicatoria, [s.p.]: ‘Neque id quidem mirum. Quotus enim quisque, Pater Sancte, nesciat, civilem ipsam sapientiam, quam iurisprudentiam nuncupamus, pro rerum et temporum varietate, mutationi maxime obnoxiam?’.
H. von Srbik, Zum ius primariarum precum, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Kanonistische Abteilung, 4 (1914), p. 486–497 (488)
voir aussi H.E. Feine, Papst, Erste Bitten und Regierungsantritt des Kaisers seit dem Ausgang des Mittelalters, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Kanonistische Abteilung, 20 (1931), p. 1–101.
A titre d’exemple, un aperçu intéressant des primariae preces dictées par l’empereur Maximilien pour les Pays-Bas est offert dans J.B. Goetstouwers, Les primariae preces de Maximilien Ier aux Pays-Bas (1486 et années suivantes), Bulletin de la Commission royale d’Histoire, Académie royale de Belgique, 88 (1924), p. 13–91.
E. Poncelet, Inventaire analytique des chartes de la collégiale de Sainte-Croix à Liège, vol. 2, Bruxelles 1911–1922, p. 202.
L’acte conservé aux Archives de l’Etat à Liège (voir https://search.arch.be/fr/rechercher-des-archives/resultats/inventaris/index/eadid/BEA0523_701271_715607_FRE/inventarisnr/I70127171560724/level/file).
G. Mollat, Le roi de France et la collation plénière pleno jure des bénéfices écclésiastiques, Étudie suivie d’un appendice sur les formulaires de la chancellerie royale, Mémoires présentés par divers savants à l’Académie des inscriptions et belles-lettres de l’Institut de France, Première série, 14.2 (1951), p. 107–286 (190).
F.-J. Heyen, Die kaiserlichen Ersten Bitten für Stifte des Erzbistums Trier von Ferdinant I. bis Franz II. (1531–1792), in: Festschrift für Alois Thomas, Archäologische, kirchen- und kunsthistorische Beiträge, Trier 1967, p. 175–188.
J. de Chokier, Scholia in primarias preces imperatoris, Cologne, J. Kinckius,1621, p. 1: ‘Imprimis itaque rem ipsam ut aggrediar (nolo enim multa praefari) notandum est, inclytum Romanorum imperatorem ex indulto pontificio non conferre beneficia Germaniae (…) sed habere dumtaxat ius nominandi personas ideoneas collatoribus ad beneficia vacatura, quas ipse facit per suos executores recipi, ex concessione precum primariarum ipsi facta per S. Pontificem.’.
La question fut controversée, avec les partisans du pouvoir temporel défendant l’opinion contraire, à savoir que le droit de première prière tirait ses origines directement du pouvoir impérial. Cette position devint de plus en plus populaire dans le Saint-Empire, voir par ex. Heinrich Christian Freiherr von Senckenberg (1704–1768), De jure primarum precum regum Germaniae imperatorumque indulto papali haud indigente tractatus, Francfort/M 1784. Senckenburg offre un bon état de la question et, en tant qu’adepte de la ligne impériale, critique fortement les positions de Chokier (De jure primarum precum, p. 57).
Sur les indults, voir Wagner, De jure primarum precum regum Germaniae imperatorumque indulto papali haud indigente tractatus, p. 415.
Chokier, Scholia in primarias preces imperatoris, p. 19: ‘Tantum hic adverte, papam idcirco narrare imperatoris merita, quorum etiam intuitu facultatem nominandi concedit, quia virtutum praemia tribui merentibus conveniat, ut habetur in l. fin. C. de statuis et imaginibus, et labore ac virtute ad dignitates convenit pervenire, non ambitione, l. contra C. de re militari, l. 12, l. si quempiam, C. de episcopis et cler. c. sicut 1.
Chokier, Scholia in primarias preces imperatoris, p. 3: ‘Similiter duces Iuliae et Cliviae, ut et comites Flandriae diversas habent collegiatas ecclesias, in quibus ad ipsos principes solos canonicatuum et praebendarum collatio pertinet, teste Crantzio in Ecclesiastica Saxonum historia, eo ut opinor fundamento, quod sint iurispatronatus laici, seu ex propriis principum bonis eiusmodi collegia fundata et dotata sint.’.
Chokier, Scholia in primarias preces imperatoris, p. 39: ‘In patria tamen et diocoesi Leodiensi preces non capiunt dignitate seas, quae ex consuetudine ac potius indulto Eugenii IV et Sixti IV debentur canonicis praebendatis Ecclesiae Cathedralis Leodiensis.’.
Chokier, Scholia in primarias preces imperatoris, p. 41: ‘Verum in hac civitate et diocoesi Leodiensi preces non afficiunt benefica et dignitates electivas ob constitutiones Pii II de data 1558 [sic], Sixti IV de anno 1479, quae confirmant aliam constitutionem Eugenii IV de data 1432 quoad liberam electionem dignitatum et beneficiorum in civitate et diocoesi Leodiensi existentium, ut et Iulii III de anno 1544 [sic], quibus accedunt privilegia et indulta Maximiliani imperatoris de anno 1518 et Caroli V de anno 1554 successive edita et promulgata, confirmantia dictas Pii, Eugenii et Sixti constitutiones.’.
Voyez également, à ce sujet, Chokier, Scholia in primarias preces imperatoris, p. 64–65 et p. 79. Dans la justification de l’autonomie liégeoise, la référence aux indults d’Eugène IV, Pie II et Sixte IV est récurrente.
Capitaine, Voyez également, à ce sujet, Chokier, Scholia in primarias preces imperatoris, col. 87.
Capitaine, Voyez également, à ce sujet, Chokier, Scholia in primarias preces imperatoris, col. 90.
J. de Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, Liège, I. Tournay, 1630, Epistola dedicatoria, [s.p.]: ‘Inter alias autam, illam non in postremis habeo, per quam pessundatur iurisdictio vestra a nonnullis pragmaticis, qui ut suam promoveant causidicinam, clientibus mandata obtinent a Camera Spirensi Cassatoria, ut vocant, nedum adversus decreta inter laicos de re profana ab Officiali vestro lata, verum etiam contra sententias Iudicum Apostolicorum: qua re nihil quidem sane nocentius et damnosius Ecclesiae vestrae Leodiensi excogitari potest.’.
Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, Ad lectorem, p. 2: ‘Nescio enim quo malo genio nati hodie pragmatic, qui non ut iustitiae sed clientibus, non posteritati sed tempori, non patriae communi sed farinae et lucello inserviant, vix pensi habent recurrere ad tribunalia secularia contra sanctissimorum patrum scita et decreta, contra augustissimorum caesarum ordinationes et constitutiones, contra denique utilitatem publicam et morem maiorum.’.
Sur Cacherano, voir la notice de V. Castronovo dans le Dizionario Biografico degli Italiani, 16 (1973), https://www.treccani.it/enciclopedia/ottaviano-cacherano-d-osasco_(Dizionario-Biografico)
P. Casana, Le ‘decisioni’ senatorie e l’opera di Ottaviano Cacherano d’Osasco, in: Etudes sur les juristes des Etats de Savoie (XVIe–XIXe siècles): Entre modèles nationaux et science européenne, M. Ortolani (dir.), Nice 2018, p. 147–158.
Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, part. 1, ch. 24, p. 110.
Sur le caméralisme, voir J. Brückner, Staatswissenschaften, Kameralismus und Naturrecht: ein Beitrag zur Geschichte der politischen Wissenschaft in Deutschland des späten 17. und frühen 18. Jahrhunderts, München 1977,
V. Caspari (dir.), Kameralismus und Merkantilismus, [Studien zur Entwicklung der ökonomischen Theorie, 39], Berlin 2022.
Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, part. 1, ch. 24, p. 111, nr. 2–3: ‘At respondetur, hanc doctrinam esse veram, quando iurisdictio non esset totaliter translata in Ecclesiam, adeo ut pro illa recognosceret superiorem temporalem.’.
Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, part. 1, ch. 26, p. 118 et ch. 30, p. 143.
Il est cité nommément par Chokier, qui en profite pour vanter ses mérites, cf. Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, part. 1, ch. 13, p. 50.
Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, part. 1, ch. 13, p. 53
voir aussi ch. 26, p. 124.
Voir également Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, part. 1, ch. 20, p. 94–99.
Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, part. 1, ch. 20, nr. 4, p. 97.
Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, part. 1, ch. 17, nr. 14, p. 69.
Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, part. 1, ch. 17, nr. 24, p. 72.
Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, part. 1, ch. 22, nr. 9, p. 105.
Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, part. 1, ch. 25, nr. 3–4, p. 115.
Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, part. 2, ch. 4, nr. 2–3, p. 182.
Chokier, Vindiciae libertatis ecclesiasticae, part. 2, ch. 5, nr. 1, p. 186. En racontant cette histoire, Chokier se base sur les Annales de son prédécesseur Jean Chapeaville.
Voir, par exemple, E. De Bom, Aphorisms and examples, history and politics, Chokier’s Thesaurus Politicorum Aphorismorum, 1611, and Lipsius’s political works, Lias, Sources and Documents Relating to the Early Modern History of Ideas, 34 (2007), p. 21–44,
E. De Bom, Carolus Scribani and the Lipsian legacy, The politico-Christianus and Lipsius’s image of the good prince, in: (Un)Masking the realities of power, Justus Lipsius and the dynamics of political writing in early modern Europe, E. De Bom et al. (dir.), Leiden 2011, p. 281-305 (285), et N. Reinhardt, Voices of conscience, Royal and political counsel in seventeenth century Spain and France, Oxford 2016, p. 46.
Voir la section biographique plus haut.
Voir, par exemple, R. Bireley, The Counter-Reformation Prince: anti-Machiavellianism or Catholic statecraft in early modern Europe, Chapel Hill 1990, p. 136–137.
La lettre a été insérée au début du Thesaurus, après l’index des auteurs et juste avant le début du texte principal, voir J. de Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, Rome, Zannetti, 1611, Iustus Lipsius Io. Chokiero I.Cto. S.D., [s.p.].
E. De Bom, Geleerden en politiek, De politieke ideeën van Justus Lipsius in de vroegmoderne Nederlanden, Hilversum 2011, p. 179–198.
Apparemment, Chokier était déjà en train de préparer ce traité sur l’office des légats au moment de publier son Trésor en 1611, voir Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 3, cap. 10, p. 230.
D. Fedele, Naissance de la diplomatie moderne (XIIIe–XVIIe siècles) – L’ambassadeur au croisement du droit, de l’éthique et de la politique, [Studien zur Geschichte des Völkerrechts, 36], Baden-Baden 2017, p. 55–57. Fedele fait remarquer que Chokier cite abondamment le traité sur l’ambassadeur de Charles Paschal, également grand adepte du stoïcisme.
A. Garifullina, Vladimir Grabar (1865–1956): un historien du droit et internationaliste européen? L’histoire de la science du droit international entre l’Europe occidentale, l’Empire de Russie et l’URSS, présentation faite le 6 décembre 2023 à Erice, Sicile, dans le cadre du 42e cours de l’Ecole Internationale du Ius Commune.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, Dédicace, [s.p.]: ‘(…) mihi suggerebatur, quam propensa esset tua in omnes litteratos voluntas.’.
Sur l’importance de l’otium dans l’œuvre de Sénèque, voir F. Totaro, Seneca: otium filosofi-co e mondo delle occupationes, in: G. Mari, F. Ammannati, S. Brogi, T. Faitini, A. Fermani, F. Seghezzi [et] A. Tonarelli (dir.), Idee di lavoro e di ozio per la nostra civiltà, Firenze 2024, p. 105–114
voir également la citation de Chokier (Seneca: otium filosofi-co e mondo delle occupationes, n. 14).
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, Préface, [s.p.]: ‘Qui igitur a prima adolescentia graviori iuris studio intentus, et aetate iam maturiore salebris forensibus immersus sentirem subinde animum interstitione aliqua negotiorum relaxandum, non ut ille conchulas et umbilicos, sed eximios civilium dictorum flores ex amoenis historiarum viretis conquirere et lectitare coepi. Quo quidem in studio adhuc proclivior fui, quod civilis illa seu politica doctrina iurisprudentiae sit admodum affinis et cognata, ita quidem ut neutra sine altera haud ferme usui esse possit rempublicam administranti. Et tamen pauci, nec sine damno publico, hodie reperiuntur, qui utrique disciplinae incumbunt; certe permulti, qui litium commodo et foetura incitati animum modo legibus intendunt, quorum opera ut laudabilis, ita nec illorum contemnenda, immo laudabilior, qui quod tempus ab illo graviori legum studio suppetit liberum ad historiae cognitionem non indiligenter traducunt.’.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, Préface, [s.p.]: ‘Ut igitur cum fructu tempus in otio meo (etsi quomodo in otio quod maxime negotiosum fuit?) utiliter expromerem, coepi pertinaciter, spretis aliis voluptatibus, in queis nimiopere pleraque inventus male feriata alliditur, animum occupare legendis historiis et priscis novitiisque et unidque, attentiori studio et cura, politica quaedam dogmata ceu flores quosdam excipere, ex quorum succo salutares admonitiones (ut cum Seneca loquar [Epist. 8]) velut medicamentorum utilium compositiones litteris aliquando mandarem. Ita non tam mihi quam posteritati mellificare volui, non nescius magnum demum fructum ingenii virtutisque percipi, si quidquid varia lectione collectum est, in publicum, hoc est, principes eorumque administros transfundatur.’.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, Préface, [s.p.]: ‘Ita non tantum principibus aulicisque sed civibus etiam aliqua ex parte haec scripta vides, utpote quibus communia esse debent cum illis non solum virtutum praecepta, sed etiam plurima civilis vitae arcana.’.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, Préface, [s.p.]: ‘Similiter, si quibus vocibus, quae ethnicitatem, ut si loquar, sapiunt vel redolent, usi sumus, eas pio, et sano Catholicorum sensu accipi, non secundum Gentilium superstitionem intelligi volo (…).’.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, Préface, [s.p.]: ‘Quae verum dicta sunt cap. 1 et 2 libri I de Potestate Regia et Seculari, quam a Deo esse non quidem immediate, sed mediante hominium electione tributam diximus; et cum prophanis, tum sacris exemplis ostendimus, hactenus intelligenda sunt, ut etiamsi nonnumquam principibus quibusdam, sive regibus datam esse immediate a Deo diceremus, videlicet Davidi, Salomoni et aliis, id tantum factum fuerit per accidens, sive extraordinario modo, non per se; cum alioqui talis potestas et civilis ab hominibus tribui consueverit.’.
Suárez, De defensione fidei catholicae, 3, 2, 10, p. 209: ‘Ex quibus tandem concluditur nullum regem vel monarcham habere vel habuisse (secundum ordinariam legem) immediate a Deo vel ex divina institutione politicum principatum, sed mediante humana voluntate et institutione. Hoc est egregium Theologiae axioma, sed vere, quia recte intellectum verissimum est, et ad intelligendos fines et limites civilis potestatis maxime necessarium’, également cité dans W. Decock, Jesuits and jurisprudence, in: Jesuit Historiography Online, R. Maryks (dir.), BrillOnline Reference Work, 2018, fn. 33 (http://dx.doi.org/10.1163/2468-7723_jho_COM_209877).
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 1, cap. 1, p. 1: ‘Principem dat Deus, qui erga humanum genus vice sua fungitur, cui proinde parere nos par est velut Deo ipsi, unde ei potestats data.’.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 1, cap. 5, p. 20: ‘Atque imprimis religione praecellant ac pietate, cum in reipublicae procuratione, prima sit omnium curatio rerum divinarum.’.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 1, cap. 9, p. 45: ‘Denique et hoc fine pietas assumenda, ut subditi vivo quodammodo principis exemplo pii beneque morati reddantur.’.
De Bom, Geleerden en politiek (supra, n. 66), p. 181–198.
Voir le long traitement de la question de la fides dans Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 2, cap. 12–15.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 2, cap. 13, p. 147: ‘Porro, tametsi princeps pactis conventis cum praedonibus, rebellibusque et eius farinae hominibus minus obstringatur, si tamen isti citra conventionem fidei se illius committant, humanius est hic connivere et perinde atque si iusti hostes essent, fidem servare.’.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 2, cap. 14, p. 151: ‘Nam, per Deum immortalem, quid aliud est fidem fallere, quam omnem pietatem, omnem religionem evertere ? quam naturae legem, atque iura omnium gentium violare ? quam tollere e vita, vitae societatem ?’.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 1, cap. 11, p. 60: ‘Sed et bono publico eruditos adsciscent Professores, une incolae in optimis artibus instituantur.’
Apparemment, Chokier a été entendu en son temps par Ferdinand de Bavière, prince-évêque connu pour avoir largement favorisé le développement de l’enseignement à Liège
cf. Daris, op. cit. (supra, n. 8), p. 325–327.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 1, cap. 11, p. 63: ‘Porro, non tantum publici illi doctores stipendiis honorandi, verum etiam (quod aequm postulat), praeceptores maxime nostri in quos, proh pudor! nimiopere ingratum est vulgus hoc iuventutis.’.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, vol. 1, lib. 1, cap. 11, Cologne, J.A. Kinckius, 1649 (editio auctior), p. 78–79.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 2, cap. 23, p. 196: ‘Amicorum quoque et consiliariorum usus ad rectam reipublicae administrationem et prudentiam referendus.’.
Voir également De Bom, Geleerden en politiek (supra, n. 66), p. 181–198.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 3, cap. 1-6, p. 203–221.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 3, cap. 12, p. 234–237.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 3, cap. 7-11, p. 222–233.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 3, cap. 10, p. 229: ‘Mirum enim quantum hac re subditi afficiantur; contraque alienentur, ac offendantur, cum vident non se intelligi ab his, nec intelligere, quibuscum negotium habent.’.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 4, p. 276–300.
Sur ce point, Chokier est sur la même longueur d’ondes que Nicolaus Vernulaeus, cf. T. Van Houdt, Roman models and contemporary experience in Johannes Brantius’s image of the perfect senator (1633), Les études classiques, 88 (2020), p. 383–403 (400–401).
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 5, p. 301–408.
Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 5, p. 306–313.
Voir, par exemple, Chokier, Thesaurus politicorum aphorismorum, lib. 6, cap. 6, p. 428: ‘Nihil est quidem profecto, quod aeque supercilium cogat nos ponere quam crebra nostri cogitatio, hoc est, mortalitatis et humanae conditionis consideratio.’.
Il paraît que Jean Ernest de Chokier de Surlet (1620–1701), grand bienfaiteur des hospices de Liège, a pris à cœur les conseils de son oncle, à qui il succède au poste de vicaire général en 1656. Sa réputation de bienfaiteur a contribué grandement à l’adage, encore populaire à Liège au dix-neuvième siècle, « riche comme un Curtius, bienfaisant comme un Surlet»
cf. Capitaine, op. cit. (supra, n. 1), col. 88.
On peut penser à Laevinus Torrentius (1525–1595), juriste et humaniste également proche de Juste Lipse, prédécesseur de Chokier à l’office de vicaire général du diocèse de Liège. Par ailleurs, l’hôtel Torrentius de la rue Saint-Pierre à Liège, aujourd’hui servant de siège à une fondation privée, témoigne du passage de ce grand humaniste à Liège, avant sa promotion à l’office d’évêque d’Anvers
cf. J. De Landtsheer, Laevinus Torrentius, vicaris van het bisdom Luik, en de pauselijke nuntiatuur, Trajecta, 4 (1995), p. 300–315.