Abstract :
[fr] Dans les années 1920, après les ravages de la Guerre des Mille Jours et le coup que la perte territoriale du Panama signifiait pour la Colombie, l’intelligentsia du pays craignait pour l’unité de la nation au milieu d’un contexte social caractérisé par l’hétérogénéité démographique et culturelle. Face à un tel scénario, en Colombie, le vieux débat colonial sur le déterminisme géographique et racial qui pesait sur l’homme d’Amérique du Sud a été relancé, articulant la possibilité d’un progrès national avec l’imaginaire d’une population majoritairement blanche et andine. A cette époque, certaines voix désignaient la région d’Antioquia comme un exemple appelé à diriger le progrès social et économique du pays, en raison de sa nature montagneuse et du supposé peu de métissage de sa population où se distinguait l’élément racial hispanique.
En 1928, juste au moment historique où le discours identitaire était une préoccupation majeure pour l’intelligentsia de l’époque, l’écrivain Tomás Carrasquilla publie La Marquesa de Yolombó, un roman qui se déroule dans une petite ville d’Antioquia au milieu du XVIIIe siècle qui offrait aux lecteurs de son temps la recréation d’un passé colonial qui projetait dans l’immédiat une conscience identitaire blanche, catholique et andine, excluant la présence historique des groupes humains amérindiens et afro-descendants des imaginaires identitaires.
Dans cette thèse de doctorat, nous analyserons les images dans La Marquesa de Yolombó de la réponse créole, dans une perspective régionale, aux idées européennes sur le déterminisme géographique et racial, une réponse qui, plus qu’une défense nationaliste, consistait en une apologie du capital symbolique attribué à la race blanche et à la défense des hauteurs andines comme zones environnementales appropriées pour le développement de la civilisation. Nous prendrons également en compte les idées esthétiques de Carrasquilla contre le modernisme littéraire, puisque son rejet des courants littéraires étrangers a favorisé la création d’une littérature autochtone, aux couleurs régionales, qui a renforcé le processus identitaire d’Antioquia. Soutenus par la discipline historique et les études littéraires, nous proposerons La Marquesa de Yolombó comme le roman fondateur d’Antioquia, pour identifier dans le Yolombó littéraire de Tomás Carrasquilla les éléments fondateurs de la construction identitaire d’Antioquia, la « petite patrie » de l’auteur, une région qui, au début du XXe siècle, incarnait les espoirs du progrès national de l’intelligentsia colombienne.
[nl] In de jaren 1920, na de verwoestingen van de Oorlog van Duizend Dagen en de klap die het territoriaal verlies van Panama betekende voor Colombia, vreesde de intelligentsia van het land voor de eenheid van de natie in een sociale context die werd gekenmerkt door heterogeniteit van bevolking en cultuur. In een dergelijk scenario werd in Colombia het oude koloniale debat over het geografische en raciale determinisme dat drukte op de bevolking van Zuid-Amerika nieuw leven ingeblazen, waarbij de mogelijkheid van nationale vooruitgang werd geassocieerd met het denkbeeld van een overwegend blanke en Andesbevolking. Zo werd door sommige stemmen de regio van Antioquia voorop gesteld om de sociale en economische vooruitgang van het land te leiden, vanwege het bergachtige karakter en de veronderstelde geringere rassenvermenging waarbij het Spaanse raciale element overheerste.
In 1928, net op het historisch ogenblik waarop het identiteitsdiscours de intelligentsia van die tijd bezig hield, publiceerde Tomás Carrasquilla La Marquesa de Yolombó, een roman die zich afspeelt in een klein stadje in Antioquia in het midden van de 18de eeuw. De roman liet aan de lezers van zijn tijd toe om een koloniaal verleden te projecteren op een blank, katholiek en Andes-identiteitsbewustzijn, waarbij de historische aanwezigheid van indianen en Afro-afstammelingen werd uitgesloten.
In dit onderzoek analyseren we, vanuit een regionaal perspectief, de beeldvorming in La Marquesa de Yolombó van de Creoolse reactie op Europese ideeën over geografisch en raciaal determinisme, een reactie die, meer dan een nationalistische reflex, gekenmerkt werd door het ophemelen van het symbolisch kapitaal toegeschreven aan het blanke ras en aan de Andeshoogten als geschikte natuurlijke omgeving voor de ontwikkeling van de beschaving. Dit onderzoek gaat ook in op Carrasquilla’s esthetische ideeën tegen het literair modernisme, waarbij de afwijzing van buitenlandse literaire stromingen ten dienste stond van de uitbouw van een autochtone, regionaal getinte literatuur, die het identiteitsproces van Antioquia versterkte. Steunend op de historische discipline en literaire studies, stellen we dat La Marquesa de Yolombó de stichtingsroman is van Antioquia, die toelaat om de grondkenmerken te duiden van de identiteitsconstructie van Antioquia, de thuisstreek van de auteur, een regio die in het begin van de 20e eeuw de hoop van de Colombiaanse intelligentsia belichaamde in nationale vooruitgang.
[en] In the 1920s, after the ravages of the War of a Thousand Days and the blow that Panama’s territorial loss meant for Colombia, the country’s intelligentsia feared for the unity of the nation in the midst of a social context characterized by population and cultural heterogeneity. In such a scenario, in Colombia the old colonial debate on the geographic and racial determinism that weighed on the man of South America was revived, articulating the possibility of national progress with the imaginary of a predominantly white and Andean population. At that time, some voices pointed to the Antioquia region as an example called to lead the social and economic progress of the country, due to its mountainous nature and the supposed little miscegenation of its population where the Hispanic racial element stood out.
In 1928, just at the historical moment in which identity discourse was a major concern for the intelligentsia of the time, the writer Tomás Carrasquilla published La Marquesa de Yolombó, a novel set in a small town in Antioquia in the middle of the 18th century that offered the readers of his time the recreation of a colonial past that projected to the immediate present a white, Catholic and Andean identity consciousness, excluding from the identity imaginaries the historical presence of Amerindian and Afro-descendant human groups.
In this doctoral thesis, we will analyze the images in La Marquesa de Yolombó of the Creole response, from a regional perspective, to European ideas about geographic and racial determinism, a response that, more than a nationalist defense, consisted of an apology for symbolic capital attributed to the white race and to the defense of the Andean heights as appropriate environmental zones for the development of civilization. We will also take into account Carrasquilla’s aesthetic ideas against literary modernism, since his rejection of foreign literary currents promoted the creation of an autochthonous literature, with regional colors, which strengthened the Antioquia identity process. Supported by the historical discipline and literary studies, we will propose La Marquesa de Yolombó as the foundational novel of Antioquia, to identify in Tomás Carrasquilla’s literary Yolombó the foundational elements of the Antioquia identity construction, the author’s “small homeland”, a region that early 20th century embodied the hopes of national progress of the Colombian intelligentsia.
[es] En la década de 1920, tras los estragos de la Guerra de los Mil Días y el golpe que supuso para Colombia la pérdida territorial de Panamá, la inteligentsia del país temía por la unidad de la nación en medio de un contexto social ca- racterizado por la heterogeneidad poblacional y cultural. En tal escenario, en Colombia se revivió el viejo debate colonial sobre el determinismo geográfico y racial que pesaba sobre el hombre de la América meridional, articulando la posibilidad del progreso nacional con el imaginario de una población predo- minantemente blanca y andina. En aquel entonces, algunas voces señalaron a la región de Antioquia como un caso modélico llamado a liderar el progreso social y económico del país, debido a su carácter montañoso y al supuesto poco mestizaje de su población en donde sobresalía el elemento racial hispánico.
En 1928, justo en el momento histórico en el que el discurso identitario era una preocupación de primer orden para la inteligentsia de la época, el es- critor Tomás Carrasquilla publicó La marquesa de Yolombó, una novela am- bientada en un pequeño pueblo antioqueño en los promedios del siglo XVIII que ofreció a los lectores de su tiempo la recreación de un pasado colonial que proyectaba al presente inmediato una conciencia identitaria blanca, católica y andina, excluyendo de los imaginarios identitarios la presencia histórica de los grupos humanos amerindios y afrodescendientes.
En este trabajo de investigación analizaremos las imágenes en La mar- quesa de Yolombó de la respuesta criolla, desde una perspectiva regional, a las ideas europeas sobre el determinismo geográfico y racial, una respuesta que, más que una defensa nacionalista, consistió en una apología del capital sim- bólico atribuido a la raza blanca y a la defensa de las alturas andinas como zonas ambientales apropiadas para el desarrollo de la civilización. También tomaremos en cuenta las ideas estéticas de Carrasquilla en contra del moder- nismo literario, pues su rechazo a las corrientes literarias extranjeras promovió la confección de una literatura autóctona, con colores regionales, que forta- leció el proceso identitario antioqueño. Apoyados en la disciplina histórica y en los estudios literarios, propondremos a La marquesa de Yolombó como la novela fundacional de Antioquia, para identificar en el Yolombó literario de Tomás Carrasquilla los elementos fundacionales de la construcción identitaria antioqueña, la patria chica del autor, una región que a principios del siglo XX encarnó las esperanzas del progreso nacional de la inteligentsia colombiana.
